به گزارش “راهبرد انرژی“، توسعه صنعت پتروشیمی افزون بر تأمین نیاز داخل با تنوع بخشی به سبد صادرات کشور گامی در مسیر دوری از صادرات تک محصولی است و با توجه به ظرفیت های موجود در کشور، می توان جایگاه صنعت پتروشیمی ایران را در سطح بین المللی ارتقا داد.
تاریخچه
بیش از نیم قرن از ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران می گذرد. اواخر دهه 1330 شمسی بود که با دستور وزارت اقتصاد وقت، بنگاه شیمیائی کشور تأسیس شد و احداث کارخانه کود شیمیائی مرودشت در استان فارس به عنوان اولین واحد صنعت پتروشیمی ایران توسط این بنگاه در سال 1337 آغاز شد. کارخانه ای که سال ها بعد با گسترش و توسعه واحدها، پتروشیمی شیراز نام گرفت و به عنوان اولین واحد تولیدی پتروشیمی کشور در تاریخ این صنعت در ایران ماندگار شد.
از آنجا که رشد این صنعت نیازمند فعالیتهای تخصصی بیشتر و هماهنگ با رشد صنعت نفت و گاز بود، ایجاد سازمانی برای توسعه و هدایت این صنعت نوپا ضروری شد و در سال 1342 شرکت ملی صنایع پتروشیمی با مالکیت دولت و به عنوان یکی از شرکت¬های زیر مجموعه شرکت ملی نفت ایران تأسیس گردید و کلیه فعالیت های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت متمرکز شد.
روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی
روند آغاز، توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران از منظر تاریخی به چند مرحله مشخص تقسیم می شود:
تولد صنعت پتروشیمی و شروع اولیه
1357-1342
از راه اندازی کارخانه کودشیمیایی مرودشت در سال 1342 تا پیروزی انقلاب اسلامی توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی (56–1343) به اجرا درآمد. از عمده اهداف این سه برنامه تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیائی و برخی مواد پایه شیمیائی و پتروشیمیائی بود. احداث مجتمع های پتروشیمی رازی (شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارگ، فارابی(ایران نیپون) و طرح های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده ای از احداث پتروشیمی بندرامام ( ایران-ژاپن) حاصل این دوره است. در سال 1356 تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود 3 میلیون تن (محصولات میانی و نهائی) رسید.
از رکود و توقف تا خیزش دوباره
1376-1359
وقوع جنگ تحمیلی به فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کاهش و توقف تولید و آسیب به تاسیسات را بر اکثر واحدهای تولیدی صنعت پتروشیمی که در مناطق جنگی واقع در جنوب کشور قرار داشتند، تحمیل کرد و همچنین عملیات ساخت طرح بزرگ پتروشیمی بندر امام متوقف شد.
اما در همین سال ها با وجود شرایط دشوار جنگ و محاصره اقتصادی، تکمیل برخی از طرح های نیمه تمام از جمله توسعه پتروشیمی شیراز با حداکثر استفاده از منابع داخلی انجام شد.
جذابیت و مزایای صنعت پتروشیمی در رشد و توسعه کشور به سرعت این صنعت نوپا را واجد اولویت در برنامه¬های عمرانی و توسعه ساخت. پس از پایان جنگ تحمیلی و همزمان با تدوین اولین برنامه پنج ساله توسعه کشور1372-1368 ، برنامه پنج ساله توسعه پتروشیمی با اهداف زیر تهیه و به تصویب رسید:
– تمرکز بر بازسازی و نوسازی ظرفیتهای خسارت دیده
– اصلاح ساختار و بهره برداری بهینه از واحدهای تولیدی موجود
– تأمین نیاز صنایع پایین دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهائی از اقتصاد تک محصولی در بلند مدت،
– فراهم آوردن زمینه های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل
با اجرای برنامه های پنج ساله اول و دوم توسعه پتروشیمی، شامل بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ تحمیلی، تکمیل و بهره برداری طرحهای نیمه تمام و همچنین احداث طرح های جدید در پایان سال 1378 و انتهای برنامه دوم توسعه صنعت پتروشیمی، ظرفیت سالانه تولید این صنعت به 14 میلیون تن رسید.
جهش و تثبیت
در این دوره (برنامه های سوم تا ششم توسعه) هدف صنعت پتروشیمی حرکت به سمت استقرار در کلاس جهانی تعیین شد. اهداف و ویژگی‌های متمایز این دوره جهش و فزونی تولید و ارزش تولیدات، گسترش و تکمیل زنجیره ارزش تولید محصولات، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی در صادرات کالاهای غیرنفتی، افزایش سهم در اقتصاد ملی، ارتقاء نسبی جایگاه صنعت پتروشیمی ایران در منطقه و جهان است.
اجرای طرح های متعدد در طول برنامه های توسعه موجب رشد چشمگیر تولید محصولات پتروشیمی شده است، به نحوی که ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی از سه میلیون تن در سال 1357 به حدود 96 میلیون تن در سال 1402 افزایش یافته است.
توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی
در سال های اخیر با تغییر مأموریت شرکت ملی صنایع پتروشیمی از سازمان بنگاه¬دار به سازمان توسعه ای اهداف کلان صنعت پتروشیمی به قرار ذیل تثبیت شد:
1- توسعه پایدار و متوازن صنعت پتروشیمی در راستای تحقق اهداف چشم انداز 1404 صنعت پتروشیمی کشور با رویکرد تکمیل زنجیره ارزش بر اساس مطالعات آمایش سرزمین
2- توسعه سرمایه گذاری و ایجاد ظرفیت های جدید محصولات پتروشیمیایی و افزایش ارزش افزوده منابع هیدروکربوری با لحاظ نمودن تکمیل زنجیره ارزش با اولویت تکمیل طرح های نیمه تمام
3- ارتقاء سهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد ملی و حضور مؤثر در بازارهای جهانی
4- توسعه فناوری و فعالیت شرکت های دانش‌بنیان داخلی در راستای بومی سازی فناوری های نوین
5- توسعه بازار، تولید محصولات متنوع و حضور در بازارهای داخلی(صنایع پایین¬دستی) و بین المللی جدید
6- فراهم نمودن شرایط قانونی تخصیص منابع مالی مورد نیاز طرح¬های پتروشیمی
شرکت ملی صنایع پتروشیمی در طی مدت برنامه های توسعه ای، تمامی تلاش و همت خود را به کار بسته تا با دستیابی به موقعیت برتر و حداکثر استفاده از مزیت های نسبی کشور حضوری موثرتر، در منطقه و جهان بدست آورد. نماد چنین حضوری، تغییرات شاخص ها و متغیرهای اقتصادی بنگاه، چون تولید، صادرات، سرمایه گذاری، ارزش افزوده و سهم در تولید ملی، مشارکت های منطقه ای و گستردگی بازارهای هدف صادراتی است.
روند توسعه صنعت پتروشیمی ایران در یک نگاه
| شرح | واحد | 1357 | 1373 | 1378 | 1383 | 1389 | 1395 | 1402 |
| ظرفیت اسمی | (میلیون تن) | 3 | 10.4 | 14.2 | 18.3 | 54.5 | 61.9 | 96.3 |
| تعداد مجتمع های تولیدی | عدد | 6 | 9 | 12 | 15 | 42 | 52 | 72 |
| تولید | (میلیون تن) | 1.6 | 7.5 | 11 | 14.2 | 40.5 | 50.6 | 74.3 |
| مقدار کل فروش نهایی | (میلیون تن) | 1.17 | 4.2 | 6.6 | 9.7 | 22.7 | 28.6 | 42.1 |
| ارزش کل فروش نهایی | (میلیارد دلار) | 0.16 | 0.6 | 2.0 | 3.0 | 15.4 | 14.6 | 23.3 |
| مقدار صادرات | (میلیون تن) | 0.60 | 1.9 | 2.3 | 5.0 | 17.4 | 21.2 | 29.4 |
| ارزش صادرات | (میلیارد دلار) | 0.05 | 0.3 | 0.6 | 1.7 | 11.3 | 9.9 | 12.6 |
| مقدار فروش داخلی خالص | (میلیون تن) | 0.57 | 2.7 | 3.7 | 4.7 | 5.3 | 7.4 | 12.7 |
| ارزش فروش داخلی خالص | (میلیارد دلار) | 0.11 | 0.4 | 1.4 | 1.3 | 4.1 | 4.6 | 10.7 |
*محصول نهایی = صادرات+ فروش داخلی خالص
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سالهای قبل از انقلاب اسلامی ( سال 1356 )
· مرحله نخست توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در سال 1342 با بهره برداری از واحد تولید کود شیمیایی مجتمع پتروشیمی شیراز آغاز شد و در پایان همان سال نیز شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس گردید. در مرحله بعدی و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی(56–1343) به اجرا درآمد.از عمده اهداف این سه برنامه، تأمین نیاز داخلی کشور به کودهای شیمیایی و برخی مواد پایه شیمیایی و پتروشیمیایی بود. احداث مجتمعهای پتروشیمی رازی(شاهپور)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز (ایران)، خارگ، فارابی(ایران نیپون) و طرحهای توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمدهای از احداث پتروشیمی بندرامام (ایران-ژاپن) حاصل تلاشهای این دوره است.
· در سالهای منتهی به سال 1356 کل سرمایهگذاری انجام شده در شرکت ملی صنایع پتروشیمی به حدود 110 میلیارد ریال رسید
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در دوران دفاع مقدس ( 1367 – 1358 )
- از ابتدای سال 1358 تا نیمه اول سال 1367 عمده فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پشتیبانی از جبهه ای جنگ تحمیلی و همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده سازی زمین مجتمع های اراک و اصفهان خلاصه می شد. تنها فعالیت عمده، در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در نیمه دوم سال 1367و با پذیرش قطعنامه 598، تلاش مجدانه شرکت برای بازسازی و نوسازی مجتمع ها و واحدهای تولیدی آغاز شد.
- در دوره مورد بحث کل سرمایه گذاری شرکت به رقم 420 میلیارد ریال رسید و از این طریق شرکت توانست طرح توسعه پتروشیمی شیراز (آمونیاک و اوره 2) و کلرآلکالی را تکمیل نماید و اجرای طرح¬های متانول شیراز، مجتمع پتروشیمی اراک و واحد دی آمونیم فسفات رازی را آغاز کند. بعلاوه در همین دوره، شرکت طراحی ـ مهندسی صنایع پتروشیمی(پیدک) در قالب طرح متانول اول در شیراز شکل گرفت و برای اولین بار طراحی تفصیلی در کشور انجام شد.
- در سال 1367 مجتمع پتروشیمی شیراز به بیشترین مقدار تولید خود پس از انقلاب دست یافت و همزمان، تولید مجدد در فازهای اول و دوم مجتمع پتروشیمی رازی آغاز شد. در این سال مجموع تولید مجتمع¬ها به 880 هزار تن (محصولات میانی و نهائی) رسید و شرکت موفق به صدور حدود 270 هزار تن گوگرد به ارزش 26 میلیون دلار و فروش داخلی 430 هزارتن محصولات شیمیائی به ارزش 5 میلیارد ریال گردید.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه اول توسعه ( 1373-1368 ) - طی سال های 73–1368با به اجرا درآمدن اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی، بازسازی مجتمع های آسیب دیده در جنگ تحمیلی با جدیت پیگیری شد و به تدریج، مجتمع های آسیب دیده به بهره برداری رسید. در عین حال شماری از طرح های اساسی شرکت شامل مجتمع های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک (فاز یک) و بندرامام نیز تکمیل و بهره برداری از آنها آغاز شد.
- از اهداف مهم این برنامه تأمین نیاز صنایع پایین دستی (طرح جایگزینی واردات)، صدور محصولات پتروشیمی و کمک به رهایی از اقتصاد تک محصولی در بلند مدت، فراهم آوردن زمینه های رشد صنعت غیروابسته و پایه ریزی تکنولوژی داخلی و استفاده بیشتر از امکانات داخل کشور بود.
- طرح های عمرانی برنامه اول شامل 10 طرح جدید بود. در سال های این برنامه بهره¬برداری از طرحهای دی آمونیم فسفات رازی (1369)، متانول اول شیراز (1369)، پتروشیمی بندرامام (1373-1369)، پتروشیمی اصفهان (1371)، فاز اول پتروشیمی اراک (1372) و گسترش دوده صنعتی اهواز(1373) آغاز گردید. در این دوره، سرمایه گذاری 7085 میلیارد ریالی و بهره برداری تدریجی از طرح¬های جدید موجب شد که ظرفیت تولید شرکت از 5.3 میلیون تن در سال 1368، با رشد متوسط سالانه 13.5 درصد به 10.3 میلیون تن در سال1373 (سال پایه برنامه پنجساله دوم ) برسد.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه دوم توسعه (1378-1374 )
- برنامه پنجساله دوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی با هدف افزایش سوددهی، توسعه صادرات، گسترش خصوصی سازی و افزایش تولید و تنوع محصول با محصولات ویژه و جدید تدوین گردد.در سال های برنامه پنجساله دوم توسعه (78–1374) شرکت با ملحوظ نمودن اهداف سود دهی، توسعه صادرات و خصوصی سازی فعالیت های خود را دنبال کرد. طی این برنامه، با بهره‌برداری از طرح¬های باقیمانده از برنامه پنجساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمی به 11 میلیون تن در سال رسید.
- در این برنامه و در راستای اهداف اعلام شده، ضرورت بهره گیری از مزیت های نسبی کشور، از جمله دسترسی به آب-های بین المللی و منابع عظیم نفت و گاز و سایر تسهیلات و امکانات زیربنائی، طرح های جدیدی در منطقه بندرامام به اجرا گذارده شد و در جهت تحقق سیاست جلب سرمایه گذاری خارجی و افزایش صادرات غیرنفتی، «منطقه ویژه اقتصادی پتروشیمی» در محدوده منطقه بندرامام برای اجرای طرح¬های پتروشیمی و صنایع وابسته احداث شد.
- با آغاز بهره برداری از طرح های باقیمانده از برنامه اول توسعه، شامل مجتمع های پتروشیمی اراک (فاز دوم و بوتاکلر اراک)، ارومیه، خراسان و تبریز در سال های نخستین برنامه پنجساله دوم و طرح متانول پتروشیمی خارگ در پایان سال 1378 ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به 14 میلیون تن رسید.از سوی دیگر با تداوم سرمایه گذاری در طرح های در دست احداث، حجم سرمایه گذاری در این برنامه به 8123 میلیارد ریال رسید. در این برنامه، تولید شرکت از 7.5 میلیون تن در سال 1373 با میانگین رشد سالانه ای نزدیک به 8 درصد، به 11 میلیون تن در سال 1378 رسید. در این دوره توجه به کیفیت با اخذ استاندارد ISO 9002 توسط شرکت پتروشیمی اصفهان در سال 1375 آغاز گردید و در پی آن سایر شرکت ها موفق به اخذ استانداردهای مدیریت کیفیت در حوزه های مختلف شدند.
- در این دوره، فروش شرکت نیز با عرضه محصولات جدید به بازار، از رشد چشمگیری برخوردار شد، چنان که در سال 1378 فروش داخلی تا 3.8 میلیون تن به ارزش 4300 میلیارد ریال افزایش یافت و صادرات محصولات پتروشیمی به 2.9 میلیون تن و ارزش 580 میلیون دلار با رشد سالانه 16 درصد رسید. سهم پتروشیمی در کل صادرات غیرنفتی نسبت به پایان برنامه اول به 17.2درصد و در صادرات بخش صنعت به 30.7 درصد ارتقاء یافت.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه سوم توسعه ( 1383 – 1379 )
- برنامه پنج ساله سوم شرکت ملی صنایع پتروشیمی سرآغاز مرحله جدیدی به سمت جهانی شدن فعالیت های این شرکت است. از ویژگی های متمایز این برنامه، علاوه بر جهش در میزان تولید و فروش، ارتقاء جایگاه صنعت پتروشیمی درصادرات غیرنفتی است. از جمله اقدامات مهم این دوره می توان به فعالیت هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، اجرای طرح های توسعه، توسعه صادرات و ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی، خصوصی سازی و تغییر ساختار شرکت ملی صنایع پتروشیمی اشاره کرد.
- مهمترین اهداف برنامه پنجساله سوم شرکت، بر اجرای اکثریت طرح های برنامه پنجساله دوم و همچنین استفاده بهینه از ظرفیت های موجود، نوسازی و بازسازی واحدهای قدیمی، تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر، حداکثر استفاده از توانمندی های فنی- مهندسی داخل، تجهیز مناطق ویژه اقتصادی، توسعه صادرات، خصوصی سازی، حمایت از سرمایه گذاری بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه تأکید داشت.
- در این برنامه اجرای طرح های جدید با هدف تولید محصولات با ارزش¬افزوده بیشتر و استفاده حداکثر از خوراک های اتان و مایعات گازی در نظر گرفته شده است. برای اجرای این طرح ها، منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس به واسطه ارتباط آن با منابع گاز طبیعی میدان پارس جنوبی مکان مناسبی برای اجرای طرح های جدید پتروشیمی تشخیص داده شد.
با مجموع سرمایه گذاری به ارزش 115400 میلیارد ریال و بهره برداری از طرح ها، در پایان سال 1383 ظرفیت سالانه تولید محصولات شرکت به 18 میلیون تن رسید. تولید محصولات پتروشیمی نیز از 11 میلیون تن در سال 78 به 15 میلیون تن در سال 83 رسید. در سال 1383، صادرات و فروش داخلی شرکت به ترتیب 5.2 میلیون تن به ارزش 1726 میلیون دلار و 4.8 میلیون تن به ارزش 12.6 هزار میلیارد ریال بوده است.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سال¬های برنامه چهارم توسعه ( 1389– 1384 )
- مهمترین اهداف این دوره، اجرای طرح های توسعه ای صنعت پتروشیمی با رویکرد استفاده از منابع هیدروکربوری گازی جهت گسترش زنجیره ارزش تولید محصولات پتروشیمی با ارزش افزوده بیشتر با اتکاء به استفاده حداکثری از توانمندی های داخلی و جذب سرمایه های بخش خصوصی و گسترش تحقیق و توسعه می باشد.در طی سال های برنامه چهارم (1384 لغایت1389) 40 طرح به ظرفیت 34.3 میلیون تن به تولید رسید.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سالهای برنامه پنجم توسعه (1395– 1390)
- از ابتدای برنامه پنجم توسعه تا پایان سال 1395 با بهره برداری از 26 طرح پتروشیمی شامل
طرح های تولیدی، زیر بنایی، سرویس های جانبی، بهینه سازی مصرف خوراک و پژوهشی که عموماً توسط بخش خصوصی اجرا گردید، حدود 10.5 میلیون تن به ظرفیت تولید کشور افزوده شد.
دستاوردهای صنعت پتروشیمی در سالهای برنامه ششم توسعه (1402– 1396)
- طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده و اهداف تعیین شده در طی سالهای برنامه ششم 25 طرح با مجموع ظرفیت 33.6 میلیون تن تا پایان سال 1402به بهره‌برداری و تولید رسیده‌اند که باعث محقق شدن 96.3 میلیون تن ظرفیت در پایان سال برنامه ششم شده است.
- در پایان سال 1396 صنعت پتروشیمی با تعداد 53 مجتمع تولیدی به ظرفیت 64 میلیون تن توانست با مصرف مجموع 33.3 میلیون تن خوراک و سوخت از منابع بالادستی به تولیدی معادل 53.6 میلیون تن دست یابد. مجتمع های فعال پتروشیمی در این سال با فروش 30.7 میلیون تن در بازارهای داخلی و صادراتی موفق به کسب درآمدی معادل 17.1 میلیارد دلار شد.
- در پایان سال 1402 (پایان برنامه ششم توسعه) صنعت پتروشیمی با تعداد 72 مجتمع تولیدی به ظرفیت 96.3 میلیون تن و با مصرف مجموعاً 51 میلیون تن خوراک و سوخت از منابع بالادستی موفق به تولید 74.3 میلیون تن محصولات پتروشیمی دست یابد که با فروش 42.1 میلیون تن در بازارهای داخلی و صادراتی موفق به کسب درآمدی معادل 23.3 میلیارد دلار شد.
