به گزارش “راهبرد انرژی“، شبکه اطلاعرسانی نفت و انرژی (شانا) همزمان با ۸ دیماه؛ روز صنعت پتروشیمی، در میان جلسه های فشرده و برنامههای پرتعداد، گفتوگویی با معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی انجام داده است؛ گفتوگویی که تلاشی است برای نگاهی متفاوت به یکی از راهبردیترین صنایع کشور. نگاهی که آگاهانه از ورود به جزئیات فنی، آمارهای پیچیده و مباحث تخصصی فاصله میگیرد و بر تصویر کلان، مسیر تاریخی، چالشهای بنیادین و چشمانداز آینده صنعت پتروشیمی ایران متمرکز میشود.
صنعت پتروشیمی بهعنوان یکی از صنایع پیشران اقتصاد ملی، در بیش از ۶ دهه فعالیت، فراز و نشیبهای متعددی را پشت سر گذاشته است؛ از شکلگیری اولیه با هدف تأمین نیازهای داخلی کشور تا تبدیل شدن به یکی از مهمترین ارکان صادرات غیرنفتی و منابع اصلی ارزآوری. عباسزاده همزمان با گذشت ۶۱ سال از تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی بهعنوان متولی توسعه صنعت پتروشیمی در کشور، عدم گسترش حضور صنعت پتروشیمی به خارج از کشور را یکی از فرصتهای ازدسترفته میداند و معتقد است: شاید امروز شرایط بینالمللی برای دستیابی به این هدف چندان مساعد نیست، اما با این حال باید در این مسیر گام برداشت.
محور دیگر این گفتوگو، نقش راهبردی شرکت ملی صنایع پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش، عبور از توسعه صرفاً کمی و حرکت به سمت توسعه کیفی و افزایش ارزش افزوده است؛ مسیری که به باور عباسزاده، آینده صنعت پتروشیمی و حتی اقتصاد کشور به آن گره خورده است. بر همین اساس، تمرکز اصلی برنامه هفتم توسعه در بخش پتروشیمی، اجرای نقشه راه جامع تکمیل زنجیره ارزش و هدایت این صنعت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر تعریف شده است.
گفتگو با حسن عباسزاده، مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی را در ادامه میخوانید.
مهمترین تفاوتها و نقاط عطف صنعت پتروشیمی ایران در سه مقطع مختلف «آغاز»، «دوران بلوغ» و «وضعیت کنونی» چه بوده است؟
اگر روند توسعه صنعت پتروشیمی کشور را در سه مقطع بررسی کنیم، در مرحله آغاز فعالیت که از دهه ۱۳۳۰ شکل گرفت، تمرکز اصلی بر تأمین نیازهای داخلی، بهویژه در بخش کشاورزی بود. به این منظور، نخستین مجتمع پتروشیمی کشور؛ پتروشیمی شیراز با محوریت تولید کودهای شیمیایی راهاندازی شد. در مرحله بعد و همزمان با حرکت کشور به سمت صنعتی شدن، صنعت پتروشیمی نیز متنوعتر شد و تولید محصولاتی مانند پلیمرها و پیویسی در دستور کار قرار گرفت. در این دوره، افزون بر تأمین نیاز داخل، بهتدریج زیرساختهای لازم برای توسعه صنایع وابسته و پاییندستی نیز شکل گرفت.
پس از جنگ تحمیلی و در چارچوب برنامههای توسعه، صنعت پتروشیمی وارد مرحله بلوغ شد و در کنار تأمین نیازهای داخلی، نقش صادراتی آن پررنگتر شد. امروز و در مقطع کنونی، این صنعت به صنعتی بالغ و بیش از ۶۰ ساله تبدیل شده که افزون بر تأمین بخش قابلتوجهی از نیاز کشور، سهم مهمی در ارزآوری و صادرات غیرنفتی دارد و موتور محرک رشد بسیاری از صنایع داخلی بهشمار میرود.
اگر بخواهیم مقایسهای با کشورهای پیشرو منطقه و جهان داشته باشیم، ایران امروز چه جایگاهی در صنعت پتروشیمی دارد؟
ایران در سطح منطقه خاورمیانه از نظر سهم صنعت پتروشیمی در جایگاه دوم قرار دارد. عربستان سعودی با حدود ۴۲ درصد سهم، رتبه نخست را دارد و ایران با حدود ۳۰ درصد سهم در رتبه دوم ایستاده است. سایر کشورها مانند قطر، امارات و ترکیه هرکدام سهمی در حدود ۴ تا ۹ درصد دارند و با اختلاف قابلتوجه نسبت به کشور ما در رتبههای بعدی قرار دارند.
سهم ایران از تولید محصولات عمده پتروشیمی در مقیاس جهانی حدود ۳ درصد است. با توجه به برخورداری کشور از منابع غنی هیدروکربنی، تمرکز بیشتر بر سرمایهگذاری در این صنعت میتواند به ارتقای جایگاه ایران در بازار جهانی منجر شود.
اگر بخواهیم نگاهی آسیبشناسانه به مسیر طیشده داشته باشیم، از نظر شما نقشه راه صنعت پتروشیمی امروز در کدام بخشها نیاز به بازنگری دارد؟
این پرسشی است که خود من هم همواره به آن فکر کردهام. با توجه به شرایط تحریمها و اتفاقات بینالمللی، حتی با وجود تلاشهای بزرگان و مدیران تأثیرگذار صنعت، به نظر من در مقاطعی میتوانستیم تصمیمهای متفاوتی بگیریم. در ادبیات مدیریتی، وقتی یک مجموعه تحت فشار قرار میگیرد، دو راه پیش رو دارد؛ «فرار به داخل» یا «فرار به بیرون». به اعتقاد من، ما در برخی مقاطع راهبرد «فرار به داخل» را انتخاب کردیم، در حالی که شاید گزینه بهتر، «فرار به بیرون» بود.
اگر امروز به تجربه کشورهایی مانند روسیه نگاه کنیم، میبینیم که در دوران تحریم، به جای محدود کردن خود، به توسعه فعالیتهای پتروشیمی در خارج از مرزها روی آوردهاند و با گسترش ارتباطات و حضور بینالمللی، جایگاه خود را حفظ و تقویت کردهاند. در حالی که ما در برخی دورهها، به جای توسعه مشارکتها و ایجاد شعب و پروژههای پتروشیمی در خارج از کشور، خود را به داخل محدود کردیم.
میتوانستیم در شرایطی که امکان ایجاد مشارکتهای خارجی و سرمایهگذاری در خارج از کشور وجود داشت، حضور فعالتری در بازارهای بینالمللی داشته باشیم. تلاشهایی هم انجام شد. برای مثال دورهای، بحث خرید شرکت بزرگ «بازل» آلمان مطرح بود و حتی ایران برنده مناقصه شد، اما با ورود آمریکاییها این مناقصه لغو شد. به نظر من، این عدم گسترش حضور صنعت پتروشیمی به خارج از کشور یکی از فرصتهایی است که از دست رفته و شاید امروز شرایط بینالمللی برای دستیابی به این هدف چندان مساعد نیست، اما با این حال باید در این مسیر گام برداشت.
نقش شرکت ملی صنایع پتروشیمی را در مسیر تکمیل زنجیره ارزش، یعنی از توسعه کمی به سمت توسعه کیفی و ارزش افزا، چگونه توصیف میکنید؟
نقش شرکت ملی صنایع پتروشیمی در تکمیل زنجیره ارزش بسیار کلیدی و تعیینکننده است. صنعت پتروشیمی در شرایط معمول، تولید و صادرات دارد، اما مرحله بعدی توسعه یعنی افزایش ارزش افزوده و حرکت به سمت تولید محصولات نهایی، نیازمند هدایت و راهبری دقیق است که شرکت ملی صنایع پتروشیمی این مسئولیت مهم را برعهده دارد. بررسی ترکیب محصولات صادراتی امروز نشان میدهد بیشتر آنها در میانه زنجیره تولید قرار دارند و ارزش افزوده آنها نسبت به استانداردهای جهانی پایینتر است. یعنی بسیاری از محصولات ما در کشورهای دیگر فرآوری و تبدیل به کالاهای نهایی میشوند و حتی برخی از این محصولات نهایی را کشور وارد میشوند.
شرکت ملی صنایع پتروشیمی با تحلیل دقیق نیازهای کشور، حدود ۲ میلیارد دلار محصول وارداتی و توان فنی موجود، نقشه راه جامعی برای تکمیل زنجیره ارزش تدوین کرده است. این نقشه راه به سرمایهگذاران بخش خصوصی و فعالان اقتصادی نشان میدهد مسیر درست توسعه کدام است و کدام محصولات برای کشور اولویت دارند. همچنین با ارائه مشوقها و حمایتهای لازم، زمینه سرمایهگذاری در این حوزهها را فراهم میکند.
تمرکز اصلی در برنامه هفتم توسعه بر اجرای این نقشه راه و تشویق سرمایهگذاری در طرحهای تکمیل زنجیره ارزش است تا صنعت پتروشیمی ایران به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر حرکت کند.
از نظر شما مهمترین چالش فعلی صنعت پتروشیمی چیست و چه برنامهای برای رفع آن دارید؟
مهمترین چالش صنعت پتروشیمی تأمین خوراک پایدار است که ریشه آن به فرهنگ مصرف منابع هیدروکربوری در کشور بازمیگردد. ما هنوز منابع هیدروکربوری را عمدتاً بهعنوان سوخت و مصرف انرژی در نظر میگیریم و همین نگرش محدودیتهای جدی برای صنعت پتروشیمی ایجاد میکند. ما بهدلیل وجود منابع هیدروکربنی فراوان در کشور، شبکههای انتقال گاز گستردهای ساختهایم، اما در کنار این توسعه باید به نکتهای مهم هم توجه کنیم؛ باید در خانهها و مدارس به فرزندانمان آموزش دهیم که این انرژی بهگونهای مصرف شود که هدر نرود، البته منظور من بههیچوجه مصرف کم نیست، بلکه باید به سمت مصرف بهینه حرکت کنیم. وقتی مصرف بهینه شود، میتوانیم سهم بیشتری از این منابع را برای تولید در صنعت پتروشیمی اختصاص دهیم.
برای نمونه، در همین فصل سرد که با شما صحبت میکنم، بهدلیل اولویت تأمین گاز خانگی، خوراک گاز طبیعی صنعت پتروشیمی کاهش یافته است، بنابراین بهینهسازی مصرف انرژی در بخش خانگی و صنایع عمومی امری ضروری است تا بتوانیم منابع گاز را به جای سوخت، به سمت تولید و صنعت هدایت کنیم.
صنعت پتروشیمی برای رفع این چالش و تحقق پایداری تأمین خوراک مورد نیاز خود، اقدامهای متعددی را در چهار راهبرد اصلی ازجمله «جمعآوری گازهای مشعل»، «ترویج بهینهسازی مصرف انرژی»، «مشارکت در توسعه میدانهای گازی» و «سرمایهگذاری در انرژیهای تجدیدپذیر» در دستورکار قرار داده است. صنعت پتروشیمی هماکنون بزرگترین و شاید تنها سرمایهگذار جمعآوری گازهای مشعل است و تا پایان سال آینده روزانه حدود ۱۵۰۰ میلیون فوت مکعب گاز از این طریق تأمین میشود.
ترویج بهینهسازی مصرف انرژی از سوی پتروشیمیها؟
بله. صنعت پتروشیمی پارسال در پنج استان در حوزه بهینهسازی مصرف انرژی در بخش خانگی، بهمنظور فرهنگسازی و تأمین تجهیزات مناسب و مورد نیاز مردم سرمایهگذاری کرد. امسال نیز تمرکز بر سه استان شمالی کشور یعنی گیلان، مازندران و گلستان است و تلاش داریم بر اساس تفاهمی که با شرکت ملی گاز ایران انجام شده است، در این مناطق در زمینه بهینهسازی مصرف انرژی فعالیت کنیم.
از طرف دیگر با اقدامهای ویژهای که بر اساس فرامین مقام معظم رهبری و حمایتهای دولت فراهم شده، فرآیند صدور مجوز سرمایهگذاری صنعت پتروشیمی در توسعه میادین باقیمانده گازی تسهیل شده است. خوشبختانه نخستین قرارداد در این زمینه آماده تنفیذ است که طبق آن پتروشیمی باختر و هلدینگ پتروفرهنگ بهصورت مشارکتی دو میدان را توسعه خواهند داد که سبب برداشت ۳۵ میلیون مترمکعب گاز در روز میشود و مابقی هلدینگها نیز علاقهمند هستند و در همین مسیر گام برمیدارند.
افزون بر این، صنعت پتروشیمی در زمینه کاهش مصرف گاز نیروگاهی نیز وارد شده و با سرمایهگذاری در نیروگاههای برق تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی، تلاش میکند مصرف گاز در بخش تولید برق را کاهش دهد تا این منابع به سمت تولید محصولات پتروشیمی هدایت شوند. نمونهای از این تلاشها هدفگذاری تولید ۲۵۰۰ مگاوات برق تجدیدپذیر از سوی یکی از شرکتهای پتروشیمی است که حدود هزار مگاوات از آن تا پایان امسال به بهرهبرداری میرسد.
همچنین فارغ از این چهار راهبرد، مطالعاتی درباره استفاده از سوختهای جایگزین مانند الپیجی و سایر روشها در نیروگاهها در جریان است تا بتوانیم بهصورت جامعتر چالش تأمین خوراک پایدار صنعت پتروشیمی را برطرف کنیم.
آینده صنعت پتروشیمی را در افق ۱۰ تا ۲۰ سال آینده چگونه میبینید و چه تفاوتی با مسیر گذشته دارد؟
خوشبختانه نقشه راه صنعت پتروشیمی تا پایان برنامه هشتم توسعه (۱۴۱۲) و حتی افق ۲۵ ساله بعد از آن تدوین شده است. آینده این صنعت به سمت پتروپالایشگاهها و استفاده پایدار از خوراک نفت خام سوق پیدا میکند. هدف این است که پالایشگاههای جدید به جای تمرکز صرف بر تولید حداکثری سوختهایی مثل بنزین و گازوئیل، حداقل ۳۰ درصد از محصولات خود را به تولید محصولات پتروشیمی اختصاص دهند. هماکنون، سهم محصولات پتروشیمی در پالایشگاههای کشور کمتر از ۳ درصد است، در حالی که در جهان این رقم به ۶۵ تا ۷۰ درصد میرسد. افزایش این سهم به حداقل ۳۰ درصد در پالایشگاههای جدید، کلید توسعه پایدار و جهش صنعت پتروشیمی ایران خواهد بود.
اگر بخواهید در یک جمله، نقش مردم را در حفظ تولید، اشتغال و ارزآوری صنعت پتروشیمی بیان کنید، آن پیام چیست؟
درخواست من از مردم عزیز این است که به این حقیقت توجه کنند که صنعت پتروشیمی متعلق به خودشان است. سهامداران اصلی این صنعت، صندوقهای بازنشستگی فرهنگیان، نیروهای مسلح، صنعت نفت و کارکنان کشوری هستند که همه جزئی از مردماند. بنابراین هریک از ما باید مصرف بهینه انرژی را جدی بگیریم تا این صنعت بتواند بهطور پایدار به تولید و ارزآوری ادامه دهد.
توقف فعالیت هر شرکت پتروشیمی، زنجیره اشتغال و رونق اقتصادی را مختل میکند و این موضوع باید برای همه ما روشن باشد که پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم چنین توقفی بر زندگی کارگران و ذینفعان این صنعت چقدر جدی است. به همین دلیل، از هموطنان عزیز تقاضا داریم، بهویژه در فصل سرما، با مصرف بهینه انرژی در حفظ و توسعه پایدار صنعت پتروشیمی سهیم باشند.
