به گزارش “راهبرد انرژی“، در راستای گفتمان‌سازی علمی و تخصصی در حوزه صنعت پتروشیمی و برگزاری دومین همایش توسعه وآینده نگری در صنعت پتروشیمی؛ اولین پیش‌نشست تخصصی این همایش به همت اندیشکده نفت و انرژی دانشگاه امام صادق (ع) و با همکاری شرکت پتروشیمی اروند برگزار شد. این نشست که با محوریت «پارک نمک و نقش آن در زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی» برگزار شد، میزبان صاحب‌نظران برجسته‌ای چون مهندس حسین نجابت، مدیرعامل پیشین شرکت ملی صنایع پتروشیمی، و دکتر بهمن بهزادی، قائم‌مقام و مشاور مدیرعامل پتروشیمی اروند بود.
مقدمه‌ای بر اهمیت موضوع
دکتر کارگر اندیشکده نفت وانرژی را نهادی پیشرو در راستای پیوند علوم انسانی با صنعت دانست و تأکید کرد که هدف آن، ایجاد گفتمانی نوآورانه در حوزه صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی است. به گفته وی، دومین همایش ملی توسعه و آینده‌نگری در صنعت پتروشیمی، نقطه عطفی در این مسیر است و سلسله پیش‌نشست‌های تخصصی، مانند این رویداد، بستری برای بررسی عمیق مسائل کلیدی این صنعت فراهم می‌کنند.
کارگر سپس به موضوع محوری نشست، یعنی نقش پارک نمک در زنجیره ارزش پتروشیمی، اشاره کرد. وی با اشاره به اهمیت نمک به‌عنوان ماده‌ای بنیادین در تولید محصولاتی نظیر سود کاستیک، کلر و پلیمرهایی مانند PVC، از ناشناخته ماندن این ظرفیت برای بسیاری از فعالان و حتی عموم جامعه ابراز تأسف کرد. او توضیح داد که نمک، ماده‌ای اولیه در واحدهای کلرآلکالی است که محصولاتی استراتژیک تولید می‌کنند و از این‌رو، بررسی زنجیره ارزش آن می‌تواند زمینه‌ساز تحولات بزرگی در صنعت پتروشیمی باشد.
مروری بر تاریخچه و چالش‌ها
مهندس حسین نجابت، چهره‌ای نام‌آشنا در صنعت پتروشیمی ایران، سخنرانی خود را با سفری به گذشته این صنعت آغاز کرد. وی اظهار داشت که صنعت پتروشیمی ایران از سال ۱۳۳۷ با تأسیس مجتمع پتروشیمی شیراز پا به عرصه وجود گذاشت و در سال ۱۳۴۳، شرکت ملی صنایع پتروشیمی به‌عنوان نهادی محوری تأسیس شد. نجابت به فعالیت مجتمع‌های پیش از انقلاب، نظیر پتروشیمی رازی، آبادان و ایران‌ژاپن (بندر امام کنونی)، اشاره کرد که اغلب با مشارکت شرکت‌های خارجی احداث شده بودند. او با افتخار به توان مهندسی داخلی اشاره کرد و گفت که پیش از انقلاب، دانش فنی، مهندسی و اجرای پروژه‌ها عمدتاً در اختیار خارجی‌ها بود، اما پس از انقلاب، ایران به خوداتکایی قابل‌توجهی دست یافت.
نجابت با اشاره به تأثیر جنگ تحمیلی بر این صنعت، خاطرنشان کرد: «جنگ، تأسیسات نفت، گاز و پتروشیمی در جنوب کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد. بمباران‌ها به واحدهایی نظیر پتروشیمی آبادان و شیراز آسیب‌های جدی وارد کرد و توسعه این صنعت تا پایان جنگ متوقف شد.» او از بازسازی این واحدها پس از جنگ و آغاز توسعه عملی صنعت پتروشیمی از سال ۱۳۷۳ سخن گفت. نجابت به چشم‌انداز ۲۰ساله (۱۳۸۴-۱۴۰۳) اشاره کرد که هدف آن، کسب رتبه نخست منطقه در ارزش تولیدات پتروشیمی بود. وی با بیان اینکه ایران از مزیت‌هایی نظیر دسترسی به خوراک گازی و توان مهندسی داخلی برخوردار بود، اظهار تأسف کرد که این چشم‌انداز به‌طور کامل محقق نشد. او گفت: «در پایان برنامه، ظرفیت تولید ما به ۹۰ میلیون تن در سال رسید، در حالی که هدف ۲۲۰ میلیون تن بود. این عقب‌ماندگی ۶۲ درصدی، جای تأمل و تأسف دارد.»
یکی از چالش‌های کلیدی که نجابت به آن پرداخت، نحوه خصوصی‌سازی در صنعت پتروشیمی بود. او با تأکید بر ضرورت خصوصی‌سازی، اجرای نادرست آن را یکی از ضربه‌های بزرگ به این صنعت دانست. نجابت اظهار داشت: «ابلاغیه مقام معظم رهبری در اصل ۴۴ بر توسعه اقتصادی و افزایش بهره‌وری تأکید داشت، اما در عمل، شرکت ملی صنایع پتروشیمی تکه‌تکه شد و اعتبار بین‌المللی آن تضعیف گردید.» وی به مثالی از فاینانس ۶.۵ میلیارد یورویی با تضمین این شرکت اشاره کرد که نشان‌دهنده جایگاه جهانی آن پیش از خصوصی‌سازی بود. نجابت افزود که این پراکندگی، رقابت‌پذیری ایران در بازارهای جهانی را کاهش داد و به‌جای تقویت برند ملی، واحدهای کوچک و پراکنده‌ای ایجاد کرد که توان رقابت با غول‌های جهانی را نداشتند.
نجابت همچنین به تمایز میان خودکفایی و خوداتکایی پرداخت و گفت: «ما هرگز خودکفایی را دنبال نکردیم، بلکه خوداتکایی را اصل قرار دادیم. خوداتکایی یعنی توانایی تولید اقلام کلیدی در داخل، حتی اگر در شرایط عادی از منابع خارجی استفاده کنیم.» او با اشاره به توان ۱۰۰ درصدی ایران در مهندسی تفصیلی، ساخت تجهیزات ثابت و اجرای پروژه‌ها، تأکید کرد که نیروی انسانی و توان بالقوه ایران، سرمایه‌ای بی‌نظیر است. بااین‌حال، او مدیریت ناکارآمد و فقدان برنامه‌ریزی منسجم را مانعی بزرگ در مسیر بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها دانست. نجابت با اشاره به تفاوت هزینه اجرای پروژه‌های مشابه در ایران (مانند واحد متانول عسلویه با ۲۰۰ میلیون دلار در برابر ۶۳۰ میلیون دلار برای پروژه‌ای مشابه)، بر اهمیت مدیریت شایسته تأکید کرد و گفت: «مدیریت یک پروژه ۳۰۰ میلیون دلاری با یک پروژه ۳.۵ میلیارد دلاری تفاوت اساسی دارد و نیاز به شایستگی‌های متفاوتی دارد.»
زنجیره ارزش کلرآلکالی و فرصت‌های مغفول
دکتر بهمن بهزادی، قائم‌مقام پتروشیمی اروند، با سخنانی پرشور و عمیق، به بررسی زنجیره ارزش کلرآلکالی و نقش کلیدی نمک در صنعت پتروشیمی پرداخت. او سخنرانی خود را با تسلیت حادثه اسکله کانتینری بندر شهید رجایی آغاز کرد و سپس به اهمیت استراتژیک صنعت کلرآلکالی اشاره نمود. بهزادی اظهار داشت: «محصولات کلرآلکالی در صنایع گوناگونی نظیر مواد غذایی، آرایشی-بهداشتی، فولاد، آب و فاضلاب و پتروشیمی نقشی حیاتی دارند. بدون این صنعت، تداوم زندگی روزمره ممکن نیست.» او با طرح پرسشی چالش‌برانگیز، از حضار خواست تا استراتژیک‌ترین بخش صنعت پتروشیمی ایران را شناسایی کنند و خود پاسخ داد که صنعت کلرآلکالی، به دلیل گستردگی کاربردهایش، این جایگاه را دارد.
بهزادی با اشاره به سابقه ۶۶ ساله این صنعت در ایران، به تأسیس اولین واحد شیمیایی در سال ۱۳۳۷ در منطقه حفار شرقی (بین آبادان و خرمشهر) اشاره کرد که بعدها به پتروشیمی آبادان ملحق شد. او توضیح داد که این صنعت در ایران با فرایندهای قدیمی نظیر مرکوری و دیافراگم آغاز شد، اما به دلیل مسائل زیست‌محیطی، به‌ویژه آلودگی جیوه، برخی واحدها تعطیل شدند. بهزادی به پیشرفت تکنولوژی ممبران در پتروشیمی اروند اشاره کرد و گفت: «متأسفانه پتروشیمی بندر امام، با وجود ظرفیت بالای خود، به دلیل تأخیر در به‌روزرسانی به فناوری ممبران، نتوانسته از این فرصت بهره‌برداری کند.» او با انتقاد از عدم انتقال تکنولوژی میان واحدهای داخلی، به نمونه‌ای اشاره کرد که پتروشیمی اروند با موفقیت فناوری ممبران را پیاده‌سازی کرده، اما پتروشیمی بندر امام از این تجربه بهره نبرده است.
بهزادی با تأکید بر مزیت‌های طبیعی ایران در تولید نمک، اظهار داشت: «غلظت بالای نمک در آب‌های خلیج فارس و رطوبت پایین در مناطقی مانند ماهشهر تا دیلم، ایران را به یکی از بهترین نقاط جهان برای تولید نمک تبدیل کرده است.» او افزود که کشورهای همسایه خلیج فارس متقاضی نمک ایران هستند، اما این ظرفیت به‌طور کامل مورد استفاده قرار نگرفته است. بهزادی به آمار بازار جهانی کلرآلکالی و PVC اشاره کرد و گفت: «بازار جهانی PVC در سال ۲۰۲۴ حدود ۹۷.۹۲ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۹ به ۱۴۶.۸۹ میلیارد دلار برسد.» او با اشاره به ظرفیت تولید ۷۹۰ هزار تنی PVC در ایران، این میزان را در مقایسه با بازارهای منطقه‌ای، مانند ترکیه که سالانه ۹۲۳ هزار تن PVC وارد می‌کند، ناچیز دانست.
بهزادی به موانع توسعه زنجیره ارزش کلرآلکالی پرداخت و گفت: «عدم شناخت کافی سرمایه‌گذاران، فقدان اطلاع‌رسانی مناسب و سیاست‌های نادرست، مانند محدودیت صدور مجوز برای واحدهای پایین‌دستی PVC، از جمله موانع اصلی هستند.» او با اشاره به ظرفیت ۱.۲ میلیون تنی پایین‌دست PVC در ایران، تأکید کرد که این صنعت به دلیل ارزش افزوده بالا و اشتغال‌زایی قابل‌توجه، می‌تواند «مرغ تخم‌طلای صنعت پتروشیمی» باشد. بهزادی همچنین به بازارهای تخصصی مانند کلرید پلی‌وینیل کلرید (CPVC) و دی‌اکسید تیتانیوم اشاره کرد که ایران در آن‌ها واردکننده است و فرصت‌های عظیمی برای توسعه دارند.
نگاه به آینده
در بخش پایانی، گفت‌وگوها به سوی موضوعات کلان‌تر صنعت پتروشیمی سوق یافت و فضایی برای تأمل در چالش‌های بنیادین و راهکارهای تحول‌آفرین فراهم شد. مهندس نجابت و دکتر بهزادی، هر دو با تأکید بر ضرورت بازنگری در نظام مدیریتی و گزینش مدیرانی شایسته، به اهمیت رهبری کارآمد در این صنعت پرداختند. نجابت با تبیین تفاوت‌های ظریف مدیریت پروژه‌های عظیم و پروژه‌های کوچک‌تر، بر لزوم توجه به شایستگی‌های حرفه‌ای مدیران تأکید کرد و خواستار انتخاب افرادی با توانمندی‌های متناسب با پیچیدگی‌های این صنعت شد. بهزادی نیز، با اشاره به تدوین آیین‌نامه‌ای برای ارزیابی صلاحیت حرفه‌ای مدیران، سرمایه انسانی را رکن اصلی پیشرفت صنعت پتروشیمی دانست و با بیانی شیوا اظهار داشت: «نه لوله‌ها، نه برج‌ها و نه مبدل‌ها، بلکه نیروی انسانی توانمند است که می‌تواند این صنعت را به قله‌های نوآوری و توسعه برساند.»
هر دو سخنران، تقویت پیوند میان صنعت و دانشگاه را ضرورتی غیرقابل‌انکار دانستند. نجابت با پیشنهاد تقویت برنامه‌های کارآموزی برای دانشجویان در واحدهای صنعتی، بر اهمیت تلفیق دانش نظری با تجربه عملی تأکید کرد. او با نگاهی به تجربه کشورهای پیشرو، خاطرنشان ساخت: «خاستگاه فناوری‌های نوین، دانشگاه‌هاست و ما باید این پیوند راهبردی را در ایران استوار کنیم.» بهزادی نیز با معرفی طرح نوآورانه «کولینگ بی‌نهایت» برای کاهش مصرف آب در صنعت، دانشگاه‌ها را به مشارکت فعال‌تر در حل مسائل عملی فراخواند. وی با اشاره به مصرف چشمگیر آب در منطقه ماهشهر (روزانه ۳۰۰ تا ۳۵۰ هزار مترمکعب)، این طرح را فرصتی طلایی برای صرفه‌جویی در منابعی معادل مصرف آب دو استان توصیف کرد و بر پتانسیل آن در تحول زیست‌محیطی صنعت تأکید نمود.
نجابت در ادامه، به تجربه‌ای درخشان از بازسازی واحد آروماتیک پتروشیمی بندر امام در سال ۱۳۷۴ اشاره کرد؛ پروژه‌ای که علی‌رغم تحریم‌ها و انصراف شرکت آلمانی کروپ، در ۱۴ ماه به جای ۳۶ ماه به سرانجام رسید. او این موفقیت را ثمره توانمندی داخلی و مدیریت هوشمندانه دانست و افزود: «ما با هزینه‌ای بالغ بر ۵۰ میلیون مارک و ۱۳ میلیارد تومان، کاری را به انجام رساندیم که قرار بود با ۳۵۰ میلیون مارک و ۵ میلیارد تومان اجرا شود.» این روایت، گواهی بود بر ظرفیت بی‌مانند ایران در اجرای پروژه‌های عظیم با تکیه بر توان بومی.
بهزادی نیز با یادآوری ایده پارک نمک، که در سال ۱۴۰۰ توسط مرحوم مهندس ترکان مطرح شد، بر ضرورت پیگیری این طرح برای افزایش تولید PVC به دو میلیون تن تأکید کرد. او با مقایسه سرانه مصرف PVC در ایران (۳.۵ کیلوگرم) با کره جنوبی (۲۴ کیلوگرم)، از ظرفیت‌های بکر این بازار سخن گفت و افزود: «مصرف محصولات کلرآلکالی، شاخصی کلیدی از توسعه صنعتی است و ایران باید با گام‌هایی استوارتر در این مسیر پیش رود.» این سخنان، دعوتی بود به بازاندیشی در سیاست‌های صنعتی و بهره‌برداری از فرصت‌های مغفول‌مانده.
